10. Getsemani

10. Getsemani

1. W drodze na Górę Oliwną

„Po odśpiewaniu hymnu wyszli w stronę Góry Oliwnej” (Mt 26,30; Mk 14,26) – tymi słowami ewangeliści Mateusz i Marek kończą opis Ostatniej Wieczerzy. Ostatnia uczta – paschalna lub nie paschalna – jest przede wszystkim akcją kultową. W jej centrum znajduje się modlitwa dziękczynna i błogosławieństwo, a zakończenie jest również modlitwą. Modląc się, Jezus razem ze swymi uczniami wychodzi w noc, przypominającą tę noc, w której zostali zabici pierworodni Egiptu, a Izrael ocalił się dzięki krwi baranka (zob. Wj 12) – noc, w której będzie musiał wziąć na siebie los baranka”¹. Wydaje się, że zgodnie ze świadectwem synoptyków, Jezus celebrował Wieczerzę Paschalną, a teraz wszystko odnosi się do pierwszej Paschy – w Egipcie.

„Jezus razem z uczniami modli się psalmami Izraela. Jest to fakt podstawowy – z jednej strony dla zrozumienia postaci Jezusa, z drugiej jednak również dla zrozumienia samych psalmów, które zyskują w Nim w pewnym sensie nowy podmiot, nowy rodzaj teraźniejszości, a jednocześnie poszerzenie – od samego Izraela po wymiar uniwersalizmu.

Zobaczymy, że pojawia się tutaj także nowa wizja postaci Dawida. W psałterzu kanonicznym Dawid jest uważany za głównego autora psalmów. Tym samym ukazuje się on jako kierujący modlitwą Izraela, który streszcza w sobie wszystkie cierpienia i nadzieje Izraela, nosi w sobie i przemienia je w modlitwę. Izrael może więc ciągle z nim się modlić, wyrażać siebie samego w psalmach, z których także we wszelkich ciemnościach czerpie zawsze nową nadzieję. W powstającym Kościele Jezus szybko zostanie uznany za nowego, rzeczywistego Dawida, dlatego – bez zerwania z tradycją, jednak na nowy sposób – psalmy można było odmawiać jako modlitwę w jedności z Jezusem Chrystusem. Ten chrześcijański sposób modlenia się psalmami – sposób, który przyjął się bardzo szybko – wspaniale zinterpretował Augustyn, twierdząc, że w psalmach zawsze przemawia Chrystus – raz jako Głowa, raz jako Ciało (zob. np. En. in Ps. 60,1n; 61,4; 85,1.5). Przez Niego, Jezusa Chrystusa, teraz jesteśmy jednak jednym tylko podmiotem i w ten sposób możemy rzeczywiście razem z Nim rozmawiać z Bogiem.

Jak uczy nas tego Jezus, ów proces przyjęcia i transpozycji zaczynający się od Jego modlitwy psalmami, jest znamienny dla jedności obydwu Testamentów. On sam modli się w jedności z Izraelem, jest jednak Izraelem na nowy sposób: dawna Pascha ukazuje się teraz jako wielka antycypacja. Nową Paschą jest jednak On sam i rzeczywiste „wyzwolenie” dokonuje się teraz – przez ogarniającą całą ludzkość Jego miłość”². Z pewnością, psalmy, podobnie jak cała reszta Pisma Świętego mogą nas łączyć z Jezusem.

„Po wspólnej modlitwie psalmów, jeszcze w drodze do miejsca nocnego spoczynku, Jezus wypowiada trzy proroctwa.

Odnosi do siebie proroctwo Zachariasza, który powiedział, że „pasterz” zostanie uderzony – to znaczy zabity – i że w następstwie tego rozproszą się owce (zob. Za 13,7³; Mt 26,31). W swej tajemniczej wizji Zachariasz uczynił aluzję do Mesjasza, który dozna śmierci, oraz do nowego, następującego po niej rozproszenia Izraela. Ocalenia oczekiwał od Boga dopiero po tych krańcowych udrękach. Temu ciągle do tego czasu niejasnemu widzeniu, dotyczącemu nieznanej przyszłości, Jezus nadał konkretną postać. Tak, pasterz zostaje uderzony. Sam Jezus jest Pasterzem Izraela, Pasterzem ludzkości. Bierze na siebie niesprawiedliwość, niszczycielskie brzemię winy. Przyjmuje uderzenia. Staje po stronie uderzanych w historii. Teraz, o tej godzinie, znaczy to także, że rozproszy się społeczność uczniów, że ta dopiero powstała nowa rodzina Boża rozpadnie się, zanim jeszcze naprawdę zaistniała. „Pasterz daje życie swoje za owce” (J 10,11). W świetle proroctwa Zachariasza te słowa Jezusa otrzymują nowe znaczenie: nadeszła godzina ich realizacji”⁴.

Przed tymi proroctwami Jezus mówi: „Wszyscy wy zgorszycie się ze mnie tej nocy; albowiem jest napisane: Uderzę pasterza, i rozproszą się owce trzody”⁵. Jezus przepowiada zgorszenie – myślę, że chodzi o grzeszny kryzys wiary Jego uczniów – można to odczytywać w kontekście słów Jezusa: „Oto szatan pożądał, aby was przesiał jako pszenicę. Ale ja prosiłem za tobą, aby nie ustała wiara twoja; a ty kiedyś, nawróciwszy się, utwierdzaj braci twoich”⁶. Zgorszeniem jest zawinione załamanie wiary uczniów – zawinione – bo Jezus prosił: „Módlcie się, abyście nie weszli w pokuszenie”⁷ – a oni nie bronili się przed pokusą i spali.

„Po proroctwie nieszczęść zaraz jednak następuje obietnica zbawienia: „Gdy powstanę, udam się przed wami do Galilei” (Mk 14,28). „Iść przed”, to typowe słowo w języku pasterzy. Gdy przejdzie przez śmierć, Jezus rozpocznie nowe życie. Jako zmartwychwstały jest w pełni Pasterzem, który przez śmierć wprowadza na drogę życia. Dobry Pasterz ma obydwie cechy: oddawanie życia i uprzedzanie. Więcej nawet: oddawanie życia jest uprzedzaniem. On nas prowadzi właśnie przez oddanie życia. Przez nie otwiera drogę ku rozległej rzeczywistości. Przez to rozproszenie dokonuje się definitywne zgromadzenie owiec. Tak więc na progu nocy na Górze Oliwnej pojawiają się tajemnicze słowa o uderzeniu i rozproszeniu, ale także obietnica, że właśnie w ten sposób Jezus okaże się autentycznym pasterzem, zgromadzi na powrót rozproszonych i poprowadzi ich do Boga, dając im nowe życie”⁸. Również po swoim zmartwychwstaniu, Jezus nawołuje do pójścia na oficjalne spotkanie do Galilei: „A oto Jezus spotkał się z nimi, mówiąc: Witajcie! One zaś przystąpiły, i ujęły nogi jego, i pokłon mu oddały. Wtedy im rzekł Jezus: Nie bójcie się, idźcie, oznajmijcie braciom moim, aby poszli do Galilei, tam mię ujrzą”⁹. To właśnie tam Jezus powiedział: „Dana mi jest wszelka władza na niebie i na ziemi. Idąc tedy, nauczajcie wszystkie narody, chrzcząc je w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego, nauczając je zachowywać wszystko, cokolwiek wam przykazałem. A oto ja jestem z wami po wszystkie dni aż do skończenia świata”¹⁰.

„Trzecie proroctwo to jeszcze jedna wersja dysputy z Piotrem, na wzór tych, które miały miejsce podczas Ostatniej Wieczerzy. Do świadomości Piotra nie dochodzi zapowiedź Zmartwychwstania. Słyszy tylko zapowiedź śmierci oraz rozproszenia i dla niego jest to okazja do zapewnienia o jego nieustraszonej odwadze i bezwzględnej wierności Jezusowi. Ponieważ nie chce słyszeć o Krzyżu, nie może też zauważyć słów o Zmartwychwstaniu i – podobnie jak to już było koło Cezarei Filipowej – chciałby sukcesu, lecz bez Krzyża. Liczy na swe własne siły.

Któż mógłby zaprzeczyć, że jego zachowanie odzwierciedla stałą pokusę chrześcijan, a nawet Kościoła: osiągnąć sukces bez Krzyża? Trzeba więc obwieścić Piotrowi jego słabość i zapowiedzieć potrójne zaparcie się. Nikt nie jest na tyle mocny, żeby mógł o własnych siłach przejść drogę zbawienia do samego końca. Wszyscy zgrzeszyli, wszyscy też potrzebują zmiłowania Pana i miłości Ukrzyżowanego (zob. Rz 3,23n)”¹¹.

Mateusz informuje: „Rzekł mu Piotr: Choćby mi też przyszło z tobą umrzeć, nie zaprę się ciebie. Tak samo i wszyscy uczniowie mówili”¹². To nie tylko Piotr zgrzeszył nadmierną pewnością siebie – był to grzech wszystkich uczniów Jezusa.

2. Modlitwa Jezusa

„Po wspólnej obrzędowej modlitwie psalmów Jezus modli się sam – podobnie jak czynił to wcześniej przez wiele nocy. Pozostawia jednak przy sobie grupę trzech, znaną nam z innych kontekstów, a zwłaszcza z opisu Przemienienia: Piotra, Jakuba i Jana, którzy – mimo iż co chwila pogrążają się w śnie – stają się w ten sposób świadkami Jego nocnych zmagań. Marek mówi nam, że Jezus „począł drżeć¹³ oraz odczuwać trwogę”. Pan mówi do swych uczniów: „Smutna jest moja dusza aż do śmierci¹⁴, zostańcie tu i czuwajcie” (14,33n)”¹⁵. Mt 26,38 dodaje: „ze Mną”.

„Wezwanie do czujności stanowiło już jeden z głównych tematów głoszenia słowa w Jerozolimie, a teraz powraca w postaci niecierpiącego zwłoki, natarczywego wezwania. Mimo iż dotyczy ono tej właśnie godziny, to jednak przez antycypację wskazuje na przyszłą historię chrześcijaństwa. Ospałość uczniów pozostaje przez całe wieki szansą dla mocy zła. Ospałość ta jest znieczuleniem duszy, której spokoju nie mąci moc zła panującego w świecie, ani ogrom wyniszczającej ziemię niesprawiedliwości i cierpienia. Jest to otępienie człowieka, który – by móc nadal trwać w samozadowoleniu własnej sytej egzystencji – wolałby nie zauważać tego wszystkiego i uspokaja się myślą, że w gruncie rzeczy nie jest tak źle. Jednakże to otępienie dusz, ten brak czujności zarówno na bliskość Boga, jak i na potęgę grożącego zła, zapewnia Złemu władzę nad światem. Ospałym i pragnącym przede wszystkim spokoju uczniom Jezus mówi o sobie samym: „Smutna jest moja dusza aż do śmierci”¹⁶. Wspaniałe są te słowa Papieża!

„Po tym wezwaniu do czujności Jezus oddalił się nieco. Zaczyna się właściwa modlitwa na Górze Oliwnej. Mateusz i Marek mówią nam, że Jezus padł na ziemię – to modlitewna postawa bezwzględnego poddania się woli Boga i radykalnego oddania się Jemu, która w zachodniej liturgii jest jeszcze praktykowana w Wielki Piątek, przy profesji zakonnej, jak również w święceniach diakonatu, prezbiteratu i biskupich.

Łukasz natomiast mówi, że Jezus modli się na kolanach. W ten sposób, przez odniesienie do tej pozycji modlitewnej, nocne zmagania Jezusa włącza w kontekst dziejów modlitwy chrześcijańskiej. Kamienowany Szczepan, osuwa się na kolana i modli się (zob. Dz 7,60); Piotr klęczy przed wskrzeszeniem Tabity (zob. Dz 9,40). Paweł pada na kolana, żegnając się z efeskimi prezbiterami (zob. Dz 20,36) i jeszcze raz, kiedy uczniowie odradzają mu podróż do Jerozolimy (zob. Dz 21,5). W związku z tym A. Stöger mówi: „W obliczu mocy śmierci, wszyscy oni modlą się na kolanach; w męczeństwie można zostać zwycięzcą nie inaczej jak tylko przez modlitwę. Jezus jest wzorem męczenników” (Das Evangelium nach Lukas, s. 247)”¹⁷. Obie te pozycje służą pokornej modlitwie.

„Ujmując ją całościowo, Marek mówi najpierw, że Jezus „modlił się, żeby – jeśli to możliwe – ominęła Go ta godzina” (Mk 14,35). Potem w następujący sposób przekazuje najważniejsze zdanie modlitwy Jezusa: „Abba, Ojcze, dla Ciebie wszystko jest możliwe, zabierz ten kielich ode Mnie. Lecz nie to, co Ja chcę, ale to, co Ty [niech się stanie]” (14,36)”¹⁸. Jezus daje nam przykład szczerości na modlitwie – prosi Ojca o pomoc. Nie boi się zgorszyć nas tą modlitwą – i my musimy modlić się szczerze – zgodnie z naszymi potrzebami. Ważne jest też zaufanie do Ojca, że On wie co robi, wie, jak nas prowadzić.

„W tej modlitwie Jezusa możemy wyróżnić trzy elementy. Najpierw – pierwotne doświadczenie trwogi, wstrząs w obliczu mocy śmierci, przerażenie na widok otchłani nicości, pod wpływem którego Jezus drży, a według Łukasza ocieka kroplami krwi (zob. 22,44). U Jana (zob. 12,27), tak samo jak u synoptyków, wstrząs ten jest wyrażony przez nawiązanie do Ps 43,5, jednak z pomocą słowa, które szczególnie wyraziście podkreśla bezdenność trwogi Jezusa: tetaraktai; jest to ten sam termin tarassein, którym posłużył się Jan, chcąc ukazać wstrząs Jezusa nad grobem Łazarza (zob. 11,33), jak też Jego wewnętrzne poruszenie w sali Ostatniej Wieczerzy, gdy zapowiadał zdradę Judasza (zob. 13,21)”¹⁹. Mówi Łukasz: „Wtedy ukazał Mu się anioł z nieba i umacniał Go. Pogrążony w udręce jeszcze usilniej się modlił, a Jego pot był jak gęste krople krwi, sączące się na ziemię” (Łk 22,43-44). Prawda o człowieczeństwie Syna Bożego – to także Jego słabość, to konieczność umacniania Go przez anioła. Intensywność Jego modlitwy wyraża się upływem krwi, którą się poci. J 12,27 został przez Papieża wyrwany z kontekstu: J 12,27-32 mówi: „Teraz dusza moja doznała lęku i cóż mam powiedzieć? Ojcze, wybaw Mnie od tej godziny.²⁰ Nie, właśnie dlatego przyszedłem na tę godzinę. Ojcze, wsław Twoje imię! Wtem rozległ się głos z nieba: Już wsławiłem i jeszcze wsławię. Tłum stojący [to] usłyszał i mówił: Zagrzmiało! Inni mówili: Anioł przemówił do Niego. Na to rzekł Jezus: Głos ten rozległ się nie ze względu na Mnie, ale ze względu na was. Teraz odbywa się sąd nad tym światem. Teraz władca tego świata zostanie precz wyrzucony. A Ja, gdy zostanę nad ziemię wywyższony, przyciągnę wszystkich do siebie”. To nie jest Ogród Oliwny. Jezus uświadamia sobie niebezpieczeństwa na Niego czyhające i mówi o sądzie nad światem, o momencie prawdy dla każdego ze słuchających Go. Zapowiada wyrzucenie władcy tego świata, który rządzi przede wszystkim za pomocą kłamstwa i manipulacji. Przemawia do Niego w sposób słyszalny Ojciec – podobnie jak podczas Przemienienia, o którego chwałę Jezus zabiega w swoim posłuszeństwie.

„W ten sposób Jan wyraża niewątpliwie pierwotny lęk stworzeń wobec zbliżającej się śmierci. Jest tu jednak coś więcej jeszcze: szczególny wstrząs Tego, który jest samym życiem, wstrząs wywołany przez otchłań całej potęgi destrukcji, zła, tego co sprzeciwia się Bogu, i co teraz przytłacza Go bezpośrednio, co za chwilę ma wziąć na siebie – więcej nawet: przyjąć do swego wnętrza, w następstwie czego On sam „stanie się grzechem” (zob. 2 Kor 5,21). Ponieważ jest Synem, dlatego właśnie z przeraźliwą jasnością widzi cały brudny potok zła, całą potęgę kłamstwa i pychy, całe wyrafinowanie i potworność zła, które zakłada maskę życia, a zawsze służy niszczeniu bytu oraz hańbieniu i unicestwianiu życia. Dlatego właśnie że jest Synem, szczególnie głęboko odczuwa trwogę, brud i podłość – całą potęgę grzechu i śmierci, które musi wypić w przeznaczonym dla Niego „kielichu”. Wszystko to musi przyjąć do swego wnętrza, ażeby to w sobie pozbawić mocy i pokonać”²¹. Tak brzmi tekst 2 Kor 5,20-21: „Tak więc w imieniu Chrystusa spełniamy posłannictwo jakby Boga samego, który przez nas udziela napomnień. W imię Chrystusa prosimy: pojednajcie się z Bogiem! On to dla nas grzechem uczynił Tego, który nie znał grzechu, abyśmy się stali w Nim sprawiedliwością Bożą” – można go różnie tłumaczyć. Hebrajskie słowo chat'ah ma dwa znaczenia: grzech i ofiara za grzech. Jezus nie jest grzechem, ale jest ofiarą za grzech. Stajemy się sprawiedliwością – to znaczy, Bóg nas usprawiedliwia, przemienia, czyni nas sprawiedliwymi w mocy Ducha Świętego.

Jezus widzi grozę piekła i widzi tych, których nie jest w stanie uratować. Mówił o tym w swoim nauczaniu: „Wchodźcie przez ciasną bramę! Bo szeroka jest brama i przestronna ta droga, która prowadzi do zguby, a wielu jest takich, którzy przez nią wchodzą. Jakże ciasna jest brama i wąska droga, która prowadzi do życia, a mało jest takich, którzy ją znajdują!” (Mt 7,13-14). Jezus oferuje nam Ducha Świętego, dzięki któremu możemy wbrew naszemu lenistwu wybrać drogę trudną, prowadzącą do nieba. Droga lekka, łatwa i przyjemna prowadzi do piekła – i to jest wielka pokusa, której wielu ulega.

Podobne treści odnajdujemy w Ewangelii Łukaszowej: „Raz ktoś Go zapytał: Panie, czy tylko nieliczni będą zbawieni? On rzekł do nich: Usiłujcie²² wejść przez ciasne drzwi; gdyż wielu, powiadam wam, będzie chciało wejść, a nie będą mogli. Skoro Pan domu wstanie i drzwi zamknie, wówczas stojąc na dworze, zaczniecie kołatać do drzwi i wołać: Panie, otwórz nam!; lecz On wam odpowie: Nie wiem, skąd jesteście. Wtedy zaczniecie mówić: Przecież jadaliśmy i piliśmy z Tobą, i na ulicach naszych nauczałeś. Lecz On rzecze: Powiadam wam, nie wiem, skąd jesteście. Odstąpcie ode Mnie wszyscy dopuszczający się niesprawiedliwości! Tam będzie płacz i zgrzytanie zębów, gdy ujrzycie Abrahama, Izaaka i Jakuba, i wszystkich proroków w królestwie Bożym, a siebie samych precz wyrzuconych” (Łk 13,23-28). Jezus zachęca do walki o zbawienie i grozi wiecznym odrzuceniem.

„Dwie części modlitwy Jezusa jawią się jak przeciwstawienie dwu woli. Jest tu „wola natury” Jezusa Człowieka, która wzdryga się na widok potworności i destrukcyjnego charakteru wydarzenia i chciałaby uprosić, żeby Go ominął ten kielich. I jest także „wola Syna”, która zdaje się całkowicie na wolę Ojca. Jeśli chcemy zrozumieć, na ile jest to możliwe, tę tajemnicę „dwu woli”, dobrze będzie spojrzeć jeszcze na tę modlitwę w ujęciu Jana. Także u Jana znajdują się dwie prośby Jezusa: „Ojcze, wybaw Mnie od tej godziny”; „Ojcze, wsław imię Twoje” (12,27n)”²³. Już Synod Laterański z 649 roku przeciwko herezji monoteletyzmu sformułował dogmat: „Jeśli ktoś nie wierzy właściwie i prawdziwie według nauki świętych Ojców, że dwie wole – Boska i ludzka – tego samego Chrystusa Boga naszego były tak zjednoczone, iż przez posiadanie obu dobrowolnie stał się prawdziwym sprawcą naszego zbawienia – n.b.w.”²⁴. Wola ludzka Jezusa pragnie naszego zbawienia, a Jego wola Boska akceptuje wolę Ojca, która jest decydująca.

3. Wola Jezusa i wola Ojca

„Dla zrozumienia tego, jak Kościół starożytny pojmował relacje między Boską i ludzką wolą Jezusa Chrystusa, konieczne jest może w tym miejscu choćby pobieżne spojrzenie na chrystologię starożytnego Kościoła. Sobór Nicejski (325) wyjaśnił chrześcijańskie pojęcie Boga. Trzy osoby – Ojciec, Syn i Duch Święty – stanowią jedno, w jednej „istocie” Bożej. Ponad sto lat później Sobór Chalcedoński (451) podjął próbę pojęciowego ujęcia zachodzących w Jezusie Chrystusie relacji między człowieczeństwem i boskością w formule, zgodnie z którą jedna osoba Syna Bożego obejmuje i podtrzymuje w Nim – „niezmieszane i nieoddzielone od siebie” – obydwie natury: ludzką i boską.

W ten sposób zachowana zostaje nieskończenie wielka różnica zachodząca między Bogiem a człowiekiem, Stwórcą i stworzeniem; człowieczeństwo pozostaje człowieczeństwem, boskość boskością. W Jezusie boskość ani nie wchłonęła w siebie człowieczeństwa, ani go nie umniejszyła. Pozostaje ono w Nim w całości tym, czym jest, jednak podtrzymującym je podmiotem jest Boska osoba Logosu. Jednocześnie, wraz z zachowaniem tej różnicy natur, w sformułowaniu „jedna osoba” wyrażona została radykalna jedność, którą w Chrystusie Bóg utworzył z człowiekiem. Tę formułę dwie natury, jedna osoba papież Leon Wielki utworzył wiedziony intuicją wykraczającą daleko poza moment historyczny i dlatego od razu spotkała się ona z entuzjastyczną aprobatą ojców soborowych”²⁵. Jezus ma do dyspozycji te dwie natury – boską i ludzką i działa – mocą natury ludzkiej – bo jest prawdziwym człowiekiem i mocą natury Boskiej – bo jest prawdziwym Bogiem. Obydwa te działania ujawniają jedną Boską osobę Syna Bożego.

„W ciężkich zmaganiach, które po Chalcedonie miały miejsce przede wszystkim na terenie bizantyjskim, chodziło w istocie o następujące pytanie: Jeśli w Jezusie jest tylko jedna osoba Boża, stanowiąca podmiot obydwu natur, co się wtedy dzieje z ludzką naturą? Podtrzymywana przez osobę Bożą, czy może w ogóle istnieć jako taka w swej własnej tożsamości i ze swymi właściwościami? Czy nie musi zostać wchłonięta przez Boskość, przynajmniej w swej najwyższej części, w woli? Toteż ostatnia wielka herezja chrystologiczna ma na imię właśnie „monoteletyzm”. Przy zachowaniu jedności osoby, mogłaby istnieć – według niej – tylko jedna wola. Jedna osoba mająca dwie wole byłaby czymś schizofrenicznym; osoba przejawia się koniec końców w woli, a ponieważ jest tu tylko jedna osoba, mogłaby tu istnieć w gruncie rzeczy tylko jedna wola. Przeciwko temu rodzi się jednak pytanie: Cóż byłby to za człowiek, który nie posiadałby rzeczywistej ludzkiej woli? Czy człowiek pozbawiony woli jest naprawdę człowiekiem? A jeśli ten Człowiek nie miał woli, to czy w Jezusie Bóg naprawdę stał się człowiekiem?”²⁶. Istotą problemu jest niezrozumienie pojęcia osoby Syna Bożego. Co oznacza w tym wypadku pojęcie „osoby”?

„Wielki teolog bizantyjski Maksym Wyznawca († 662) odpowiedź na to pytanie wypracował w kontekście zmagań, których celem było zrozumienie modlitwy Jezusa na Górze Oliwnej. Maksym jest przede wszystkim i nade wszystko zdecydowanym przeciwnikiem monoteletyzmu. Wchodząc w jedność z Logosem, ludzka natura Jezusa nie została amputowana i zachowuje swą integralność, wola zaś jest częścią składową ludzkiej natury. To nieodzowne zdwojenie w postaci chcenia ludzkiego i chcenia Boskiego w Jezusie nie może jednak prowadzić do przyjmowania podwójnej osobowości. Dlatego naturę i osobę trzeba widzieć we właściwym każdej z nich sposobie bytowania. Znaczy to: w Jezusie istnieje „wola natury”– natury ludzkiej, jest w Nim jednak tylko jedna „wola osobowa”, która obejmuje w sobie tę „wolę natury”. Jest to możliwe bez zniszczenia istotnego elementu ludzkiego, ponieważ na mocy samego stworzenia wola ludzka jest ukierunkowana na wolę Bożą; przez przylgnięcie do woli Bożej nie ulega zniszczeniu, lecz osiąga własną doskonałość. W związku z tym Maksym mówi, że zgodnie z aktem stwórczym wola ludzka zmierza do synergii (współdziałania) z wolą Bożą, lecz w następstwie grzechu synergia stała się przeciwstawieniem. Człowiek, którego wola osiąga doskonałość przez przylgnięcie do woli Bożej, czuje teraz, że wola Boża stanowi zagrożenie dla jego wolności. W swym „tak” na wolę Bożą widzi niemożność bycia w pełni sobą, lecz zagrożenie swej wolności, przed którym się broni.

Dramat Góry Oliwnej polega na tym, że wolę natury człowieka Jezus od stanu przeciwstawiania się doprowadza na powrót do stanu synergii i tym samym przywraca człowiekowi jego wielkość. Można by powiedzieć, że w ludzkiej woli natury Jezusa jest w Nim samym obecny cały opór ludzkiej natury stawiany Bogu. Jest tu sprzeciw nas wszystkich, każde przeciwstawienie się Bogu, a Jezus w ciężkich zmaganiach podnosi oporną naturę do jej rzeczywistej istoty”²⁷. Współdziałanie woli ludzkiej i Boskiej w Jezusie jest konieczne na mocy jedności Osoby posługującej się tymi wolami. Nie mówiłbym o woli natury i woli osoby, bo natura nie ma woli – to człowiek ma wolę, to Bóg ma wolę, a nie natura ludzka, czy Boska. Osoba Jezusa ma dwie wole – ludzką i Boską. Oczywiście, jest możliwe uzgadnianie woli ludzkiej z wolą Boską – w Jezusie i w każdym z nas.

„Dochodzimy tym samym do ostatniego punktu modlitwy w Ogrójcu, do jej rzeczywistego klucza interpretacyjnego, którym jest wezwanie „Abba, Ojcze” (Mk 14,36). Na temat słów tej modlitwy Joachim Jeremias napisał w 1966 r. ważną książkę, z której chciałbym tu przytoczyć jego dwie znaczące opinie. Podczas gdy w żydowskim piśmiennictwie poświęconym modlitwie nie ma ani jednej wzmianki o zwracaniu się do Boga słowem Abba, Jezus zawsze (z wyjątkiem zawołania na krzyżu, zob. Mk 15,34 i par.) w ten właśnie sposób zwracał się do Boga. Mamy więc tutaj do czynienia z całkowicie jednoznaczną cechą ipsissima vox Jesu” (Abba, s. 59). Jeremias wykazuje nadto, że słowo „Abba” zaczerpnięte jest z języka dziecięcego – w rodzinie w ten właśnie sposób dziecko zwraca się do ojca. „W odczuciu Żydów zwracanie się do Boga takim poufałym słowem byłoby przejawem braku szacunku i dlatego czymś niewyobrażalnym. Fakt, że Jezus odważył się uczynić ten krok, było czymś nowym i niesłychanym. Z Bogiem mówił tak, jak dziecko ze swym ojcem. (…) To Abba w zwracaniu się Jezusa do Boga odsłania samo serce Jego stosunku do Boga” (s. 63). Zupełnie niedorzeczna jest zatem opinia niektórych teologów twierdzących, że na Górze Oliwnej Człowiek Jezus zwracał się do Boga trynitarnego. Nie, właśnie tutaj mówi Syn, który przyjął całą ludzką wolę i przemienił ją w wolę Syna”²⁸. Obydwie wole Jezusa – Jego wola ludzka i Boska – należą do Niego i są wolami Syna. Nie ma sensu mówienie o przemienianiu ludzkiej woli w wolę Syna – to prowadziłoby do herezji monoteletyzmu.

4. Modlitwa Jezusa na Górze Oliwnej w Liście do Hebrajczyków

„Na koniec musimy się jeszcze zająć tekstem Listu do Hebrajczyków dotyczącym Góry Oliwnej. Czytamy w nim: „Z głośnym wołaniem i płaczem za swych dni doczesnych zanosił On gorące prośby i błagania do Tego, który mógł Go wybawić od śmierci, i został wysłuchany dzięki swej uległości” (5,7). W tekście tym można rozpoznać niezależną tradycję związaną z wydarzeniem w Getsemani, ponieważ w Ewangeliach nigdzie nie ma mowy o głośnym wołaniu i płaczu”²⁹. Po pierwsze, Ogród Oliwny jest pod Górą Oliwną, a nie na Górze – to nieporozumienie przewija się przez cały tekst książki Papieża. Po drugie List do Hebrajczyków nigdzie nie sugeruje, że wyżej cytowane słowa odnoszą się do Getsemani. Jakie jest ich znaczenie? Ukazują one intensywność modlitwy Jezusowej. Jezus pokazał w ten sposób uczniom, że modlitwa może być żywa, natchniona, może wyrażać się w krzyku i w płaczu. Prosił o wybawienie od śmierci i otrzymał łaskę Zmartwychwstania.

„Patrząc na całą Mękę Jezusa jak na modlitewne zmaganie się z Bogiem Ojcem i jednocześnie z naturą ludzką, List do Hebrajczyków ukazuje w nowy sposób teologiczną głębię modlitwy na Górze Oliwnej. To wołanie i prośby są dla tego Listu aktualizacją najwyższego kapłaństwa Jezusa. Całą nędzę ludzkiej egzystencji zanosi do Boga. Stawia człowieka przed Bogiem.

Ten wymiar modlitwy Jezusa autor Listu do Hebrajczyków ukazał w dwóch słowach. Wyraz „zanosić” (prosphérein: zanosić do Boga, wynosić na wysokości – zob. Hbr 5,1) należy do terminologii związanej z kultem ofiarniczym. Jezus czyni tutaj to, co najgłębiej realizuje się w ofierze. „Ofiarował siebie samego, by spełnić wolę Ojca”, komentuje Albert Vanhoye (Accogliamo Cristo, s. 71). Drugie słowo, o które tu chodzi, mówi, że Jezus nauczył się posłuszeństwa przez to, co wycierpiał, i w ten sposób „osiągnął doskonałość” (Hbr 5,8n). Vanhoye zwraca uwagę na to, że zwrot „osiągnąć doskonałość” (teleioun) w Pentateuchu – w pięciu księgach Mojżesza – jest używany wyłącznie w znaczeniu „wyświęcić na kapłana”³⁰ (s. 75). List do Hebrajczyków przyswaja sobie tę terminologię (zob. 7,11.19.28). Tak więc tekst ten mówi, że posłuszeństwo Jezusa, radykalne „tak”, które powiedział Ojcu po ciężkiej walce na Górze Oliwnej, niejako „konsekrowało Go na kapłana”, że przez to właśnie, przez dar ze siebie samego, przez wyniesienie człowieczeństwa przed Boga, stał się prawdziwie kapłanem „według porządku Melchizedeka” (Hbr 5,9n; zob. Vanhoye, s. 74n)”³¹.

Ciekawym miejscem ukazującym podobną „konsekrację” jest Wj 32,25-29: „I ujrzał Mojżesz, że lud stał się nieokiełznany, gdyż Aaron wodze mu popuścił na pośmiewisko wobec nieprzyjaciół. Zatrzymał się Mojżesz w bramie obozu i zawołał: Kto jest za Panem, do mnie! A wówczas przyłączyli się do niego wszyscy synowie Lewiego. I rzekł do nich: Tak mówi Pan, Bóg Izraela: Każdy z was niech przypasze miecz do boku. Przejdźcie tam i z powrotem od jednej bramy w obozie do drugiej i zabijajcie: kto swego brata, kto swego przyjaciela, kto swego krewnego. Synowie Lewiego uczynili według rozkazu Mojżesza, i zabito w tym dniu około trzech tysięcy mężów³². Mojżesz powiedział wówczas do nich: Poświęciliście ręce dla Pana, ponieważ każdy z was był przeciw swojemu synowi, przeciw swemu bratu. Oby Pan użyczył wam dzisiaj błogosławieństwa!”. Zwrot „Poświęciliście ręce dla Pana” jest tłumaczeniem hebrajskich słów: mil'u jedkem hajjom lajhwh, co można przetłumaczyć przez „dzisiaj wypełniliście wasze ręce dla Pana”. Przekład grecki jest dosłowny: eplerosate tas cheiras hymon semeron kyrio. Jest to swego rodzaju konsekracja we krwi czcicieli złotego cielca.

Papież kontynuuje: „Teraz musimy jednak zająć się jeszcze kluczową wypowiedzią Listu do Hebrajczyków, dotyczącą modlitwy cierpiącego Pana. W tekście czytamy, że Jezus zanosił błagania do Tego, który mógł Go wybawić od śmierci, i że „został wysłuchany dzięki swej uległości” (5,7). Czy jednak rzeczywiście został wysłuchany? Przecież umarł na krzyżu! Tak na przykład Harnack powiedział, że tutaj musi paść słowo „nie”, a za nim idzie też Bultmann”³³. Tekst nie precyzuje tego „o co” tak intensywnie prosił Jezus. Możliwe, że prosił o nasze zbawienie i został wysłuchany.

Papież odpowiada na to pytanie w sposób bardzo interesujący: „Można wymienić różne wymiary owego wysłuchania. Jeden z możliwych przekładów przytoczonego fragmentu brzmi: „Został On wysłuchany i uwolniony od swej trwogi”. Harmonizowałoby to z przekazem Łukasza, według którego przyszedł anioł i Go pokrzepiał (zob. 22,43). W naszym tekście byłaby zatem mowa o wewnętrznej mocy, którą Jezus otrzymał na modlitwie, i w następstwie tego potrafił w odpowiedni sposób stawić czoło pojmaniu i Męce. Niemniej jest bez wątpienia coś więcej. Ojciec wydobył Go z nocy śmierci; w Zmartwychwstaniu definitywnie i raz na zawsze wyzwolił Go od śmierci: Jezus więcej nie umiera (zob. Vanhoye, s. 71n). W tekście tym chodzi jednak o coś jeszcze więcej. Zmartwychwstanie to nie osobiste tylko uwolnienie Jezusa od śmierci, gdyż w śmierci tej nie chodziło o Niego samego tylko; było to umieranie „za innych”; miało to być pokonanie śmierci jako takiej.

Wysłuchanie to można więc z pewnością rozumieć także w świetle tekstu paralelnego u Jana 12,27n, w którym na prośbę Jezusa: „Ojcze, wsław imię Twoje!”, głos z nieba odpowiada: „Już wsławiłem i jeszcze wsławię”. Sam Krzyż stał się wysławianiem Boga, ukazaniem się chwały Bożej w miłości Syna. Chwała ta nie ogranicza się do jednego momentu, lecz obejmuje cały obszar historii. Chwała ta jest życiem. Już na samym Krzyżu ukazuje się – w sposób ukryty, ale jakże wymowny – chwała Boża, przemiana śmierci w życie.

Z Krzyża płynie do ludzi nowe życie. Na Krzyżu Jezus staje się źródłem życia dla siebie i dla wszystkich. Na Krzyżu została pokonana śmierć. Wysłuchanie Jezusa dotyczy całej ludzkości: Jego posłuszeństwo staje się życiem dla wszystkich. Logicznie więc ten urywek Listu do Hebrajczyków kończy się słowami: „Stał się sprawcą zbawienia wiecznego dla wszystkich, którzy Go słuchają, nazwany przez Boga arcykapłanem na wzór Melchizedeka (5,9n; por. Ps 110,4)”³⁴. Warto zauważyć, że tekst Hbr 5,7-10 nie mówi o Krzyżu, ale o cierpieniach Jezusa z całego Jego życia, nie mówi o chwale Krzyża, ale o zbawieniu na mocy posłuszeństwa Jezusowi.

Janusz Maria Andrzejewski OP

1 J. RATZINGER, BENEDYKT XVI, Jezus z Nazaretu. Część 2. Od wjazdu do Jerozolimy do Zmartwychwstania (Jedność, Kielce 2011) 243,0.

2 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 244,4-245,7.

3 Za 13,7: „Mieczu, ocknij się na pasterza mego i na męża złączonego ze mną, mówi Pan zastępów. Uderz pasterza, a rozproszą się owce, i obrócą rękę moją na malutkich”. Tłumaczenie ks. Wujka.

4 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 249,8-251,2.

5 Mt 26,31 w tłumaczeniu Wujka.

6 Łk 22,31-32 w tłumaczeniu Wujka.

7 Łk 22,40 w tłumaczeniu Wujka.

8 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 251,2-252,5.

9 Mt 28,9-10 w tłumaczeniu Wujka.

10 Mt 28,18-20 w tłumaczeniu Wujka.

11 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 252,5.

12 Mt 26,35 w tłumaczeniu Wujka.

13 Grecki czasownik ekthambeomai ma znaczenia: „popadać w zdumienie, w lęk”.

14 Może tekstem paralelnym jest Ps 42,12: „Czemu jesteś zgnębiona, moja duszo, i czemu jęczysz we mnie? Ufaj Bogu, bo jeszcze Go będę wysławiać: Zbawienie mego oblicza i mojego Boga”.

15 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 253,9.

16 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 253,9-255,2.

17 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 256,6.

18 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 256,6-258,0.

19 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 258,0.

20 Krytyczny teks grecki wydania NA sugeruje znak zapytania. To nie jest stwierdzenie Jezusa, ale Jego pytanie retoryczne.

21 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 258,0-259,3.

22 W tekście greckim mamy czasownik agonizomai, który ma znaczenia „walczyć, zmagać się”.

23 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 260,7.

24 Breviarium Fidei, (Księgarnia świętego Wojciecha, Poznań, ²1988) VI, 35.

25 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 262,0-263,4.

26 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 266,1-267,5.

27 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 267,5-268,8.

28 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 270,2.

29 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 271,6.

30 Wj 29,9 (w tłumaczeniu Wujka) mówi: „i włożysz na nich zawoje, i będą mi kapłanami na służbę wieczną. Potem poświęcisz ręce ich”. W oryginale hebrajskim mamy czasownik male' z podstawowym znaczeniem „wypełniać”, a w greckim przekładzie mamy czasownik teleioo z podstawowym znaczeniem „udoskonalać”.

31 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 272,9-274,3.

32 Wulgata mówi o dwudziestu trzech tysiącach zabitych: „I uczynili synowie Lewiego według słowa Mojżesza, i poległo w ów dzień około dwudziestu trzech tysięcy ludzi”.

33 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 274,3.

34 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 274,3-277,0.

9. Ostatnia Wieczerza

9. Ostatnia Wieczerza

„Nowotestamentalne orędzie nie jest tylko ideą; dla niego istotne znaczenie ma to, co dokonało się w rzeczywistej historii tego świata. Wiara biblijna nie opowiada historii jako symboli prawd ponadhistorycznych, lecz jest osadzona w historii, która wydarzyła się na powierzchni tej ziemi (zob. Część I, s. 13n). Jeśli Jezus nie dał swym uczniom chleba i wina jako swego Ciała i Krwi, wtedy celebrowanie Eucharystii w Kościele jest pozbawione treści – jest pobożną fikcją, nie zaś rzeczywistością, która buduje wspólnotę z Bogiem i ludzi wzajemnie ze sobą.

W tym kontekście znowu powraca rzecz jasna pytanie o możliwy i adekwatny sposób znalezienia pewności historycznej. Musimy sobie jasno zdać sprawę z tego, że badania historyczne mogą zawsze doprowadzać jedynie do pewnego stopnia prawdopodobieństwa, nigdy zaś do definitywnej, absolutnej pewności we wszystkich szczegółach. Gdyby pewność wiary opierała się tylko na historyczno-naukowym upewnianiu się, wtedy podlegałaby zawsze rewizji”¹.

Warto zauważyć fundamentalne rozróżnienie – między prawdą historyczną, dotyczącą historyczności danego wydarzenia i opiniami historyków, daleko nie zawsze obiektywnych, często sceptycznych wobec świata nadprzyrodzonego, a więc wobec cudów i proroctw, wobec Boga i Jego ingerencji w historię osób i społeczeństw.

Pisze dalej Papież: „Niezachwianą pewność, na której opieramy całą naszą egzystencję, daje nam wiara – pokorne wierzenie razem z prowadzonym przez Ducha Świętego Kościołem wszystkich wieków. Z tej perspektywy możemy zresztą spokojnie patrzeć na hipotezy egzegetyczne, które ze swej strony zbyt często są podawane ze swoistym patosem pewności, pozbawionym wiarygodności już przez sam fakt, że w podobnej szacie naukowej pewności wysuwane są ciągle twierdzenia przeciwne”².

1. Data Ostatniej Wieczerzy

„Marek, za którym zasadniczo idą Mateusz i Łukasz, podaje w tym miejscu dokładną datę: „W pierwszy dzień Przaśników, kiedy ofiarowywano Paschę, zapytali Jezusa Jego uczniowie: Gdzie chcesz, żebyśmy przygotowali Ci spożywanie Paschy? (…) Z nastaniem wieczoru przyszedł tam razem z Dwunastoma” (Mk 14,12.17). Wieczór pierwszego dnia Przaśników, w którym w świątyni były zabijane baranki paschalne, jest wigilią święta Paschy. Zgodnie z chronologią synoptyków był to czwartek.

Po zachodzie słońca zaczynało się świętowanie Paschy i w tym czasie – podobnie jak wszyscy pielgrzymi przybyli do Jerozolimy – Jezus ze swymi uczniami spożył wieczerzę paschalną. W nocy z czwartku na piątek – nadal zgodnie z terminologią synoptyków – Jezus został pojmany i zaprowadzony przed Trybunał, w piątkowy poranek został przez Piłata skazany na śmierć, a następnie, „o trzeciej godzinie” (około dziewiątej), ukrzyżowany. Przyjmuje się, że śmierć Jezusa nastąpiła o godzinie dziewiątej (około piętnastej). „Ponieważ było Przygotowanie, czyli dzień przed szabatem, przyszedł Józef z Arymatei (…) do Piłata i poprosił o ciało Jezusa” (Mk 15,42n). Pogrzeb musiał być zakończony przed zachodem słońca, bo potem zaczynał się szabat. Szabat jest dniem spoczywania Jezusa w grobie. Zmartwychwstanie ma miejsce rankiem, „w pierwszy dzień tygodnia”, w niedzielę”³. W tej bardzo przybliżonej chronologii warto zauważyć, że choć Marek twierdzi: „A była godzina trzecia, gdy Go ukrzyżowali” (Mk 15,25), to Jan umiejscawia sąd około godziny dwunastej: „Był to dzień Przygotowania Paschy, około godziny szóstej” (J 19,14).

Pisze dalej Papież: „Przejdźmy teraz do chronologii przyjętej przez Jana. Jan bardzo wyraźnie dba o to, żeby nie przedstawić Ostatniej Wieczerzy jako Paschy. Przeciwnie: żydowscy zwierzchnicy prowadzący Jezusa przed trybunał Piłata powstrzymują się od wejścia do pretorium, „aby się nie skalać i móc spożyć Paschę” (18,28). Pascha rozpoczyna się więc dopiero z nastaniem wieczoru, a proces toczył się jeszcze przed wieczerzą paschalną; proces i wykonanie wyroku śmierci miały miejsce nie w samo święto, lecz w przeddzień Paschy, w dniu „Przygotowania”. Zatem Pascha trwała w tym roku od piątkowego wieczoru do soboty wieczór, nie zaś od wieczoru czwartkowego do piątku wieczór”⁴.

Wydaje się, że relacja Janowa nie przeczy relacji synoptyków. Stwierdza jedynie, że Żydzi oskarżający Jezusa przed Piłatem obchodzą święto Paschy później niż Jezus i Jego uczniowie – mogło to wynikać z różnic między Galilejczykami i Judejczykami. Bibliści, tacy jak Billerbeck, F. Prat, G. Ricciotti uważają, że faryzeusze i saduceusze świętowali Paschę w różne dni – Jezus świętował zgodnie z kalendarzem faryzeuszy, a saduceusze następnego dnia (por. J 18,28).

Pisze dalej Papież o chronologii Janowej: „Według tej chronologii Jezus umiera w tym samym czasie, kiedy w świątyni zabijano baranki paschalne. Umiera jako prawdziwy Baranek, który w tamtych barankach był tylko przeczuwany. Ta doniosła z teologicznego punktu zbieżność czasowa, konanie Jezusa w czasie zabijania baranków paschalnych, skłoniła wielu uczonych do odrzucenia wersji Jana jako chronologii teologicznej. Jan zmienił według nich chronologię, chcąc w ten sposób stworzyć to teologiczne powiązanie, o którym zresztą Ewangelia jasno nie mówi. Dzisiaj jednak widzi się coraz wyraźniej, że chronologia Jana jest historycznie bardziej prawdopodobna niż synoptyczna, ponieważ – jak powiedzieliśmy – proces i wykonanie wyroku śmierci w dniu świątecznym wydają się niemal nie do pomyślenia”⁵. Ciekawie na ten zarzut odpowiada Jan Złotousty: „Cóż innego to oznacza jeśli nie to, że przenieśli spożywanie Paschy na inny dzień i naruszyli Prawo, aby w śmierci Chrystusa wypełnić pragnienie swego bardzo złego ducha. Chrystus zaś nie odkładał czasu Paschy, który przypadł na czwartek, lecz w sam dzień spożył Paschę”⁶.

Obawiam się, że w ten sposób, Papież odrzuca paschalną tradycję synoptyków, na rzecz niejasnej teologii Jana, który z nieznanych dla nas względów przedstawia Ostatnią Wieczerzę bez związku z Paschą i z ustanowieniem Eucharystii.

„Najdonioślejszą – i w wielu szczegółach fascynującą – próbę wykazania kompatybilności obydwu tradycji podjęła francuska badaczka Annie Jaubert, która od 1953 r. przedstawiała swą tezę w całej serii publikacji. Nie mamy tu potrzeby wchodzić w szczegóły tej propozycji, toteż poprzestaniemy na omówieniu samego jej istotnego wątku.

Pani Jaubert opiera się przede wszystkim na dwu starożytnych tekstach, które zdają się prowadzić do rozwiązania problemu. Przede wszystkim zwraca uwagę na pewien stary kalendarz kapłański, który został przekazany w Księdze Jubileuszów, napisanej po hebrajsku w drugiej połowie II wieku przed Chr. Kalendarz ten nie uwzględnia obrotów księżyca i przyjmuje, że każdy rok ma 364 dni i dzieli się na cztery trzymiesięczne pory, w których dwa miesiące mają po 30 dni, a jeden 31. Każdy kwartał, zawsze liczący 91 dni, ma 13 tygodni, a każdy rok dokładnie 52 tygodnie. W konsekwencji święta liturgiczne w każdym roku przypadają zawsze na ten sam dzień tygodnia. W odniesieniu do Paschy znaczy to, że 15 Nisan zawsze wypada w środę, a wieczerza paschalna jest spożywana po zachodzie słońca we wtorkowy wieczór. Jaubert utrzymuje, że Jezus obchodził Paschę zgodnie z tym kalendarzem, a więc we wtorek wieczór, i został pojmany w nocy z wtorku na środę.

Zdaniem tej uczonej rozwiązane zostają w ten sposób dwa problemy: po pierwsze, zgodnie z relacją synoptyków Jezus rzeczywiście celebrował ucztę paschalną; po drugie, Jan ma rację, gdy mówi, że żydowscy zwierzchnicy, trzymający się swego kalendarza, Paschę obchodzili dopiero po procesie Jezusa, a więc Jezus został ukrzyżowany nie w samo święto, lecz w jego wigilię. W ten sposób, ze względu na różnice dzielące dwa odmienne kalendarze, rację wydają się mieć obydwa przekazy, synoptyków i Jana. Druga korzyść podkreślana przez Annie Jaubert zdradza jednocześnie słaby punkt tej próby rozwiązania problemu. Francuska uczona zwraca uwagę na to, że w przekazanych chronologiach (synoptycy i Jan) w niewielu godzinach trzeba z konieczności pomieścić całą serię wydarzeń: przesłuchanie przed Sanhedrynem, zaprowadzenie do Piłata, sen żony Piłata, odesłanie do Heroda, powrót do Piłata, biczowanie, skazanie na śmierć, via crucis i ukrzyżowanie. Jaubert twierdzi, że wykonanie tego wszystkiego w niewielu godzinach byłoby nie bardzo możliwe. Jej rozwiązanie stwarza natomiast ramy czasowe od nocy z wtorku na środę aż do piątkowego przedpołudnia.

Uczona wykazuje przy tym, że u Marka jest dokładnie podany ciąg wydarzeń od „Niedzieli Palmowej” do wtorku, po czym ewangelista przechodzi bezpośrednio do opisu uczty paschalnej. Według tradycyjnej datacji pozostawały więc dwa dni, o których nic się nie mówi. Jaubert wskazuje wreszcie na to, że w ten sposób plan żydowskich zwierzchników zabicia Jezusa jeszcze przed nadejściem święta mógł zostać wykonany. Piłat, w następstwie swego kunktatorstwa, odkładał jednak ukrzyżowanie aż do piątku”⁷. Choć Papież uważa tę hipotezę za mało prawdopodobną, to warto zauważyć, problem wielkiego nagromadzenia wydarzeń w nocy z czwartku na piątek. Może to tłumaczyć pośpiech władz żydowskich pragnących jak najszybciej pozbyć się Jezusa.

„Cóż mamy więc powiedzieć? Najstaranniej przeprowadzoną analizę wszystkich dotychczasowych rozwiązań znalazłem w książce o Jezusie autorstwa Johna P. Meiera, który pod koniec swego pierwszego tomu zamieszcza obszerne studium chronologii życia Jezusa. Dochodzi on do przekonania, że trzeba dokonać wyboru pomiędzy chronologią synoptyków i Jana, oraz udowadnia, że – opierając się na całym materiale źródłowym – musimy się opowiedzieć za Janem”⁸.

Nie zgadzam się z tą hipotezą. Trudno uważać Ewangelię Janową za lepiej oddającą chronologię Ostatniej Wieczerzy, w momencie, gdy przedstawia ją bez związku z Paschą i nie relacjonuje w niej ustanowienia Eucharystii – przedstawione przez synoptyków.

Papież kontynuuje: „Czym więc w takim razie była Ostatnia Wieczerza Jezusa? I jak to się stało, że z pewnością już bardzo wcześnie pojawiło się przekonanie o jej charakterze paschalnym? Odpowiedź Meiera jest zadziwiająco prosta i z wielu powodów przekonująca. Jezus wiedział o swej bliskiej śmierci. Wiedział, że już nie będzie mógł spożywać Paschy. Mając pełną świadomość tego, zaprosił swoich na Ostatnią Wieczerzę, która miała mieć bardzo szczególny charakter – na Wieczerzę, która nie należała do żadnego określonego obrzędu żydowskiego, lecz była Jego pożegnaniem się, w którym dał coś nowego: dał siebie samego jako prawdziwego Baranka, ustanawiając w ten sposób swoją własną Paschę”⁹.

Wobec tego słowa z Ewangelii Mateuszowej: „W pierwszy dzień Przaśników przystąpili do Jezusa uczniowie i zapytali Go: Gdzie chcesz, żebyśmy Ci przygotowali Paschę do spożycia? On odrzekł: Idźcie do miasta, do znanego nam człowieka, i powiedzcie mu: Nauczyciel mówi: Czas mój jest bliski; u ciebie chcę urządzić Paschę z moimi uczniami. Uczniowie uczynili tak, jak im polecił Jezus, i przygotowali Paschę” (Mt 26,17-19) byłyby pobożnym kłamstwem? Nie wolno negować prawdy tekstów biblijnych w imię niesprawdzonych hipotez.

Papież podsumowuje: „Najstarsze świadectwo tej wizji wiążącej Nowe ze starym, które nową paschalną interpretację uczty Jezusa łączy z Jego śmiercią i zmartwychwstaniem, znajduje się u Pawła w Pierwszym Liście do Koryntian 5,7: „Wyrzućcie więc stary kwas, abyście się stali nowym ciastem, bo przecież przaśni jesteście. Chrystus bowiem został złożony w ofierze jako nasza Pascha” (zob. Meier, A Marginal Jew, I, s. 429n). Podobnie jak w Mk 14,1 następują tu po sobie pierwszy dzień Przaśników i Pascha, jednak dawny sens obrzędowy został zamieniony na znaczenie chrystologiczne i egzystencjalne. Przaśnym chlebem muszą być teraz sami chrześcijanie, uwolnieni od kwasu grzechu. Składanym w ofierze Barankiem jest jednak Chrystus. W tym Paweł jest całkowicie zgodny z Janową wersją wydarzeń. Dla niego śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa stały się w ten sposób nieprzemijającym świętem Paschy”¹⁰. Duchowa interpretacja paschy nie może odsuwać na dalszy plan prawdy o paschalnym charakterze Ostatniej Wieczerzy.

2. Ustanowienie Eucharystii

Papież przedstawia źródła historyczne: „Można tu wyróżnić dwa podstawowe modele. Z jednej strony mamy relację Marka, z którą w dużej mierze zgodny jest tekst Mateusza; z drugiej strony jest tekst Pawła, z którym pokrewieństwo wykazuje Łukasz. Z literackiego punktu widzenia relacja Pawła jest tekstem najstarszym; Pierwszy List do Koryntian został napisany około roku 56. Redakcja Ewangelii Marka jest późniejsza, nie ma jednak wątpliwości, że jego tekst stanowi przekaz bardzo starej tradycji. Spory między egzegetami można sprowadzić do pytania, który z dwóch modeli – Marek czy Paweł – jest starszy”¹¹. Warto zauważyć, że Papież idzie za starą hipotezą synoptyczną o pierwszeństwie Marka. Według Tradycji Kościoła pierwszą i najstarszą ewangelią jest Mateusz w swojej pierwotnej semickiej wersji.

„Dowód historycznego pierwszeństwa relacji Marka Pesch widzi w fakcie, że jest ona jeszcze zwykłym opowiadaniem, 1 Kor 11 uważa natomiast za „kultową etiologię”, i w konsekwencji za tekst już opracowany liturgicznie i przeznaczony do liturgii (zob. Markusevangelium, II, s. 363–377, zwł. s. 369). Jest w tym niewątpliwie trochę prawdy. Wydaje mi się jednak, że między historyczną i teologiczną jakością obydwu tekstów nie zachodzi zasadnicza różnica.

Prawdą jest, że Paweł chce mówić w sposób normatywny, mając na oku sprawowanie liturgii chrześcijańskiej; jeśli to właśnie rozumie się przez „etiologię kultową”, mogę się z tym zgodzić. Jednak zgodnie z przekonaniem Apostoła normatywny dla liturgii chrześcijańskiej jest ten tekst dlatego właśnie, że stanowi dokładny przekaz testamentu Pana. Dlatego przyporządkowanie do kultu i istniejące już przeznaczone do kultu sformułowanie nie są sprzeczne z dokładnym przekazem tego, co Pan powiedział i czego chciał. Przeciwnie, sformułowanie jest normatywne dlatego, że jest prawdziwe i pierwotne. Ta dokładność przekazu nie wyklucza koncentracji i wyboru. Jednakże wybór i sformułowanie nie powinny – takie jest przekonanie Pawła – fałszować tego, co Pan owej nocy przekazał uczniom”¹². Prawdopodobne zastosowanie liturgiczne tekstu Pawłowego, zdaniem Papieża nie osłabia waloru jego świadectwa.

„Główny zarzut przeciwko historycznemu charakterowi słów i gestów Ostatniej Wieczerzy można by ująć w następujący sposób: Istnieje nieusuwalna sprzeczność między orędziem Jezusa o królestwie Bożym i pojęciem Jego zastępczej śmierci ekspiacyjnej. Wewnętrzne centrum słów Ostatniej Wieczerzy stanowią jednak sformułowania „za was – za wielu” – zastępcza dobrowolna ofiara Jezusa, zawierająca w sobie element ekspiacji. W obliczu grożącego sądu Jan Chrzciciel wzywał do nawrócenia, Jezus natomiast, jako posłaniec radości, zwiastuje bliskość królestwa Bożego i wolę bezwarunkowego przebaczenia, panowanie Bożej dobroci i miłosierdzia. „Ostatnim słowem, które Bóg wypowiada przez swego ostatniego posłańca (posłańca radości – po Janie, ostatnim zwiastunie sądu) – jest słowo zbawienia. Kerygmat Jezusa znamionuje priorytetowe bez wątpienia ukierunkowanie na obietnicę zbawienia oraz stawianie obecnego Boga dobroci nad nadchodzącym Bogiem Sędzią” W tych słowach Pesch streszcza istotną treść argumentacji, przemawiającej za sprzecznością tradycji Ostatniej Wieczerzy z nowością i specyfiką kerygmatu Jezusa (Abendmahl, s. 104).

Logikę tej wizji Peter Fiedler przedstawia w dosadny sposób, tak pisząc: „Jezus głosił Ojca, który bezwarunkowo pragnie przebaczać”. Następnie pyta: „Może w rzeczywistości nie był On tak wspaniałomyślny, czy wręcz suwerenny, skoro żądał ekspiacji?” (dz. cyt., s. 569; zob. Pesch, Abendmahl, s. 16 i 106)”¹³.

Myślę, że ta sprzeczność występuje nie w rzeczywistości, ale między teologicznymi interpretacjami tejże rzeczywistości. Jeśli z teologii Królestwa usuniemy odniesienie do zła i realnego buntu wobec Boga i Jego Ewangelii – to możemy być zaskoczeni śmiercią Jezusa. Przedstawianie Jezusa, jako posłańca radości jest niezgodne z Jego poczuciem realizmu i Jego reakcją na zło. Królestwo Niebios nie jest piękną utopią – jest propozycją działania Ducha Świętego w tych, którzy Go przyjmują. Nie ma mowy w Ewangelii o bezwarunkowym przebaczeniu. Konieczne jest nawrócenie i wiara w Jezusa. Jako minimum, trzeba przyjść do Niego, czy być przyniesionym do Niego (por. Mk 2,3.5). Boża dobroć i miłosierdzie napotykają od samego początku nienawistną opozycję. Szczególnie w Ewangelii Janowej widzimy wybór, jakiego muszą dokonać ludzie: wiara w Jezusa prowadząca do zbawienia, lub niewiara prowadząca do sądu i do potępienia (por. J 5,16-30). Nie zgadzam się z opinią P. Fiedlera: „Jezus głosił Ojca, który bezwarunkowo pragnie przebaczać”. Ojciec jest dobry, ale wymaga odpowiedzialnego życia w bojaźni Bożej. Ludzie wybierają życie albo sąd. Ekspiacja jest konieczna ze względu na zło, które zdaje się triumfować, ze względu na odrzucenie Ewangelii przez większość ówczesnych i obecnych ludzi. Ważnym tekstem ukazującym rolę krzyża w nauczaniu Jezusa są Jego słowa: „Jeśli kto chce pójść za Mną, niech się zaprze samego siebie, niech weźmie krzyż swój i niech Mnie naśladuje. Bo kto chce zachować swoje życie, straci je; a kto straci swe życie z mego powodu, znajdzie je. Cóż bowiem za korzyść odniesie człowiek, choćby cały świat zyskał, a na swej duszy szkodę poniósł? Albo co da człowiek w zamian za swoją duszę” (Mt 16,24-26). Nie ma tu mowy o cierpieniu ekspiacyjnym, ale jest konieczność akceptacji krzyża w życiu uczniów.

„Tutaj w rzeczywistości tkwi przyczyna, dla której wielu współczesnych teologów (nie tylko egzegetów) przeczy pochodzeniu słów Ostatniej Wieczerzy od Jezusa. Przyczyna tego nie leży w danych historycznych; jak widzieliśmy, teksty eucharystyczne należą do najstarszej tradycji. Z historycznego punktu widzenia nie ma nic bardziej pierwotnego niż tradycja Wieczerzy. Jednakże idea ekspiacji jest po prostu czymś niepojętym dla współczesnej mentalności. Jako głosiciel królestwa Bożego, Jezus musi się znajdować na jej antypodach. W grę wchodzi tutaj nasz obraz Boga i nasz obraz człowieka. Dlatego cała ta dyskusja jest tylko z pozoru historyczna”¹⁴. Problem leży w teologach, a nie w rzeczywistości, czy historyczności Ostatniej Wieczerzy.

„Wybitni egzegeci – Rudolf Pesch, Gerhard Lohfink, Ulrich Wilckens – dostrzegają wprawdzie między nimi głęboką różnicę, jednak nie nierozwiązywalną sprzeczność. Twierdzą oni, że Jezus przedstawił na początku propozycję orędzia o królestwie Bożym i bezwarunkowego przebaczania, musiał jednak przyjąć do wiadomości porażkę tej propozycji, i swoje posłannictwo utożsamił wtedy z misją Sługi Jahwe. Zrozumiał, że po odrzuceniu tej Jego propozycji, pozostawała jedynie droga zastępczej ekspiacji: że musi wziąć na siebie wiszące nad Izraelem nieszczęścia, by w ten sposób zapewnić zbawienie wielu”¹⁵.

Nie wiem, na jakiej podstawie, wyżej wymienieni egzegeci mówią o „orędziu bezwarunkowego przebaczania”. Nawet na początku swojej działalności, Jezus mówi do uzdrowionego: „Oto wyzdrowiałeś. Nie grzesz już więcej, aby ci się coś gorszego nie przydarzyło” (J 5,14). Jezus jest realistą i nie widzę momentu, w którym by zmieniał swoje podejście do rzeczywistości. Śmierć ekspiacyjna Jezusa nie przekreśla programu Królestwa Niebios, ale prowadzi do niego mocą Ducha Świętego wylanego na wierzących w Jezusa.

„W roku 1929 Erik Peterson w swej rozprawie o Kościele, którą dziś jeszcze można z wielkim pożytkiem przeczytać, bronił tezy, zgodnie z którą warunkiem powstania Kościoła był fakt, „że Żydzi, jako naród wybrany przez Boga, nie uwierzyli w Pana”. Gdyby przyjęli Jezusa, wtedy „Syn Człowieczy byłby powrócił i nastałoby królestwo mesjańskie, w którym Żydzi zajmowaliby najważniejsze miejsce” (Theologische Traktate, s. 247). Romano Guardini przyjął tę tezę w swych dziełach o Jezusie i ją zmodyfikował. Jego zdaniem orędzie Jezusa zaczyna się jednoznacznie propozycją królestwa. „Nie” Izraela doprowadziło do nowej fazy historii zbawienia, do której należą śmierć i zmartwychwstanie Pana oraz Kościół pogan”¹⁶.

Swego rodzaju „grzechem” tego rodzaju hipotez jest nieuwzględnianie Boskiej wiedzy Zbawiciela. Patrzą oni na Jezusa, jak na ograniczonego człowieka, żyjącego w jakiejś utopii. Jezus nie ma ambicji politycznych, prowadzi zagubionych swojego narodu do nawrócenia. Izrael odrzucając Jezusa pozbawił się szansy uczestnictwa w ewangelizacji świata, do której był przeznaczony.

„O wiele większe jeszcze znaczenie ma określenie Jego posłannictwa, zawarte w słowach przypowieści – przypowieści, które ukazują ludziom Jego orędzie o królestwie Bożym. Jezus utożsamia swe posłannictwo z tym, które zostało dane Izajaszowi po spotkaniu z żywym Bogiem w świątyni. Prorokowi powiedziano, że jego posłannictwo przyczyni się najpierw tylko do przedłużenia okresu zatwardziałości i dopiero przez nią miało przyjść później zbawienie. Już w pierwszym okresie swego przepowiadania Jezus mówi uczniom, że dokładnie taka będzie struktura Jego drogi (Mk 4,10 nn; por. Iz 6,9n).

Znaczy to jednak, że wszystkie przypowieści i całe orędzie o królestwie Bożym są postawione pod znakiem Krzyża. Wychodząc z przesłanki Krzyża i Zmartwychwstania, moglibyśmy stwierdzić, że właśnie Krzyż stanowi krańcowy, radykalny przejaw bezwarunkowej miłości Boga – miłości, w której, pomimo z gruntu negatywnej postawy ludzi, daje On siebie samego, bierze na siebie to „nie” ludzi, włączając je tym sposobem we własne „tak” (zob. 2 Kor 1,19). Tę interpretację przypowieści i ich orędzia o królestwie Bożym – interpretacji w duchu teologii Krzyża – znaleźć można również w paralelnych tekstach pozostałych synoptyków (zob. Mt 13,10-17; Łk 8,9n)”¹⁷.

Ciekawa jest uwaga Papieża na temat powołania Izajasza, który usłyszał: „Idź i mów do tego ludu: Słuchajcie pilnie, lecz bez zrozumienia, patrzcie uważnie, lecz bez rozeznania! Zatwardź serce tego ludu, znieczul jego uszy, zaślep jego oczy, iżby oczami nie widział ani uszami nie słyszał, i serce jego by nie pojęło, żeby się nie nawrócił i nie był uzdrowiony” (Iz 6,9-10). Już w VII wieku p.n.e. Bóg przepowiadał tragedię zatwardziałości woli swojego narodu, który nie wykorzystał szansy zbawienia. Jezus wykorzystuje ten tekst w komentowaniu swoich przypowieści: „Przystąpili do Niego uczniowie i zapytali: Dlaczego w przypowieściach mówisz do nich? On im odpowiedział: Wam dano poznać tajemnice królestwa niebieskiego, im zaś nie dano. Bo kto ma, temu będzie dodane, i nadmiar mieć będzie; kto zaś nie ma, temu zabiorą również to, co ma. Dlatego mówię do nich w przypowieściach, że otwartymi oczami nie widzą i otwartymi uszami nie słyszą ani nie rozumieją. Tak spełnia się na nich przepowiednia Izajasza” (Mt 13,10-14). Tak Jezus wyjaśnia swoje podejście do ludzi, swoje nauczanie w przypowieściach. Ewangelia jest drogą wiodącą do zbawienia, a jej odrzucenie prowadzi do śmierci wiecznej.

„Na samym początku drogi Jezusa u Mateusza znajduje się Kazanie na Górze, z uroczystym prologiem w postaci błogosławieństw. Są one w całości przeniknięte perspektywą Krzyża, która w ostatnim błogosławieństwie sformułowana jest ze szczególną wyrazistością: „Błogosławieni, którzy cierpią prześladowanie dla sprawiedliwości, albowiem do nich należy królestwo niebieskie. Błogosławieni jesteście, gdy wam urągają i prześladują was, i gdy z mego powodu mówią kłamliwie wszystko złe o was. Cieszcie się i radujcie, albowiem wielka jest wasza nagroda w niebie. Tak bowiem prześladowali proroków, którzy byli przed wami” (Mt 5,10nn).

Trzeba jeszcze na koniec przypomnieć, że Łukasz na początku opisu drogi Jezusa zamieszcza epizod o Jego odrzuceniu w Nazarecie (zob. 4,16-29). Jezus ogłasza, że zapowiedziana przez Izajasza obietnica roku łaski Pana już się spełniła: „Posłał Mnie, abym ubogim niósł dobrą nowinę, więźniom głosił wolność, a niewidomym przejrzenie; abym uciśnionych odsyłał wolnymi…” (4,18). Gdy usłyszeli te roszczenia, Jego ziomkowie unieśli się jednak gniewem i wyrzucili Go z miasta: „Wyprowadzili Go aż na urwisko góry, na której zbudowane było ich miasto, aby Go strącić” (4,29). Razem z orędziem łaski, które niesie Jezus, pojawia się właśnie perspektywa Krzyża. Łukasz, który bardzo starannie ułożył swą Ewangelię, oraz scenę zamieścił zupełnie świadomie, jako swoisty nagłówek dla całej działalności Jezusa”¹⁸.

W błogosławieństwach jest również perspektywa prześladowań i cierpienia, ale podstawową jest obietnica błogosławieństwa, radości, szczęścia. Zło nie jest tematyką dominującą. Jezus obiecuje Ducha Świętego, który w smutnej często rzeczywistości pozwala żyć autentyczną radością. Łukaszowy opis próby zamordowania Jezusa w Jego rodzinnym miasteczku jest swego rodzaju odpowiedzią na uroczystą proklamację Jezusa: „Duch Pański spoczywa na Mnie, ponieważ Mnie namaścił i posłał Mnie, abym ubogim niósł dobrą nowinę, więźniom głosił wolność, a niewidomym przejrzenie; abym uciśnionych odsyłał wolnymi, abym obwoływał rok łaski od Pana” (Łk 4,18-19). Proklamacja Królestwa Bożego napotyka nienawistne odrzucenie.

„Nie ma sprzeczności między radosnym orędziem Jezusa i przyjęciem przez Niego Krzyża, jako śmierci za wielu; przeciwnie, to radosne orędzie łaski całą swą głębię osiąga dopiero przez przyjęcie śmierci i jej przemianę. Poza tym koncepcja powstania Eucharystii w „społeczności kościelnej” jest absurdalna także z punktu widzenia historii. Kto ośmieliłby się stworzyć taką ideę i taką rzeczywistość? Jak byłoby to możliwe, żeby pierwsi chrześcijanie – niewątpliwie już w latach trzydziestych – bez żadnego sprzeciwu zaakceptowali taki wynalazek?

W związku z tym Pesch słusznie pisze, „że dotychczas nikt nie zaproponował innej przekonującej tradycji Wieczerzy” (Abendmahl, s. 21). Nie ma takiej możliwości. Mogła się ona zrodzić jedynie w specyficznej świadomości Jezusa. Tylko On mógł w sposób tak suwerenny spleść w jedną całość nitki Prawa i Proroków – w całkowitej wierności Pismu i w całkowitej nowości swej tożsamości Syna. Tylko dlatego, że On sam to powiedział i uczynił, Kościół w swych różnych nurtach mógł „łamać chleb”, tak jak to uczynił Jezus w nocy zdrady”¹⁹.

3. Teologia słów ustanowienia

„Podczas gdy u Marka (14,22) i Mateusza (26,26) w słowach wypowiedzianych nad chlebem jest tylko oświadczenie: „To jest Ciało moje”, to u Pawła czytamy: „To jest Ciało moje za was” (1 Kor 11,24), a Łukasz uzupełnia jeszcze ten ich sens: To jest Ciało moje, które za was będzie wydane” (22,19). U Łukasza i Pawła zaraz potem jest polecenie powtarzania: „To czyńcie na moją pamiątkę”, których nie ma u Mateusza i Marka. Słowa wypowiedziane nad kielichem u Marka brzmią: „To jest moja Krew Przymierza, która za wielu będzie wylana” (14,24); Mateusz dodaje tu jeszcze: „…na odpuszczenie grzechów” (26,28). U Pawła zaś Jezus powiedział: „Kielich ten jest Nowym Przymierzem we Krwi mojej. Czyńcie to, ile razy pić będziecie, na moją pamiątkę” (1 Kor 11,25). U Łukasza jest podobne sformułowanie, z drobnymi jednak różnicami: „Ten kielich to Nowe Przymierze we Krwi mojej, która za was będzie wylana” (22,20). Brak drugiego nakazu powtarzania”²⁰.

Gwoli ścisłości, powiedzmy, że Łk 22,19 ma imiesłów czasu teraźniejszego didomenon, który trzeba by przetłumaczyć przez „dawane” w czasie teraźniejszym. Jezus mówi o ofierze dokonującej się w czasie Wieczerzy. Jego Ciało jest teraz wydawane. Podobnie u Mk 14,24 i u Łk 22,20 mamy imiesłów czasu teraźniejszego ekchynnomenon, który trzeba by przetłumaczyć przez „wylewana” w czasie teraźniejszym. Jego Krew jest teraz wylewana. Jezus mówi o ofierze dokonującej się w czasie Wieczerzy.

„U Marka i Mateusza podmiotem jest „Krew”: „To jest moja Krew”, gdy tymczasem Paweł i Łukasz mówią: To jest „Nowe Przymierze we Krwi mojej”. Zdaniem wielu ma to związek z żydowskim wstrętem do spożywania krwi. Bezpośrednią treścią tego, co jest dane do picia, jest nie „krew”, lecz „Nowe Przymierze”. Tym samym dochodzimy do drugiej różnicy. Podczas gdy Marek i Mateusz mówią po prostu o „Krwi Przymierza i w ten sposób czynią aluzję do Wj 24,8, czyli do zawarcia Przymierza pod Synajem, Paweł i Łukasz mówią o Nowym Przymierzu i w ten sposób odnoszą się do Jr 31,31 – w obu wypadkach mamy do czynienia z innym starotestamentalnym tłem. Oprócz tego Marek i Mateusz mówią o przelewaniu Krwi „za wielu”, odnosząc się tym samym do Iz 53,12, gdy tymczasem Paweł i Łukasz mówią „za was” i w ten sposób każą myśleć bezpośrednio o wspólnocie uczniów”²¹.

Sformułowanie „To jest kielich Nowego Przymierza we Krwi mojej” (Łk 22,20) jest nie tyle związane ze starotestamentalnym zakazem pożywania krwi (por. Kpł 17,10-14), ile z objawieniem przez Jezusa rzeczywistości Nowego Przymierza zawieranego właśnie wtedy – w czasie Ostatniej Wieczerzy. Jest to zresztą synteza słów o Krwi Przymierza ze słowami o Nowym Przymierzu. Niewątpliwie Jezus przelewa swoją Krew za wielu, nie tylko za uczniów obecnych z Nim na Wieczerzy.

„We wszystkich czterech tekstach opis ustanowienia zaczyna się od dwu twierdzeń dotyczących czynności Jezusa, które nabrały istotnego znaczenia dla recepcji całości w Kościele. Czytamy, że Jezus wziął chleb, odmówił modlitwy błogosławieństwa i dziękczynienia, a następnie, że połamał chleb. Na początku znajduje się eucharistia (Paweł/Łukasz) lub eulogia (Marek/Mateusz); obydwa te terminy wskazują na berakha, w tradycji żydowskiej wielką modlitwę dziękczynienia i błogosławieństwa, stanowiącą część składową zarówno obrzędu paschalnego, jak i innych uczt. Do jedzenia nie przystępuje się bez podziękowania Bogu za dary, którymi nas obsypuje: za chleb, który za Jego sprawą daje nam ziemia, jak też za owoc krzewu winnego. Dwa różne słowa, którymi się posługują z jednej strony Marek/Mateusz, z drugiej Paweł/Łukasz, wskazują na podwójne ukierunkowanie tej modlitwy: Jest ona dziękczynieniem i sławieniem Boga za Jego dary. Sławienie to wraca jednak do daru, w postaci błogosławieństwa, jak czytamy w 1 Tm 4,4n: „Wszystko, co Bóg stworzył, jest dobre, i niczego, co jest spożywane z dziękczynieniem (eucharistia), nie należy odrzucać. Staje się bowiem uświęcone przez słowo Boże i przez modlitwę”. Podczas Ostatniej Wieczerzy (jak już wcześniej przy rozmnożeniu chleba J 6,11), Jezus nawiązał do tej tradycji. Słowa ustanowienia znajdują się w kontekście modlitwy; dziękczynienie staje się w nich błogosławieństwem i przemianą”²².

Warto tylko zauważyć, że przemiana chleba w Ciało Jezusa i wina w Jego krew – dokonuje się tylko za sprawą sakramentu tutaj ustanowionego, a nie za sprawą błogosławieństwa, czy dziękczynienia.

„Dalej czytamy, że Jezus „połamał chleb”. Łamanie chleba dla wszystkich było przede wszystkim funkcją ojca, który tym gestem niejako reprezentował także Boga Ojca, za pośrednictwem żyznej ziemi rozdzielającego wszystkim nam to, co konieczne do życia. Jest to również gest gościnności, którym obcemu pozwala się uczestniczyć we własnych rzeczach, przyjmując go do wspólnoty stołu. Łamanie i rozdzielanie – wspólnotę tworzy właśnie rozdzielanie. Ten pierwotny ludzki gest dawania, dzielenia się i jednoczenia w Ostatniej Wieczerzy Jezusa zyskuje zupełnie nową głębię: daje On siebie samego. Dobroć Boga, przejawiająca się w rozdawaniu, nabywa wręcz wymiaru radykalizmu w momencie, kiedy w chlebie Syn daje i rozdaje siebie samego”²³. Właściwym kontekstem dla eucharystii nie są żydowskie obrzędy, nie określone w Ewangelii, ale słowa samego Jezusa, przygotowującego wierzących do spożywania Jego Ciała i Jego Krwi: „Jam jest chleb życia. Ojcowie wasi jedli mannę na pustyni i pomarli. To jest chleb, który z nieba zstępuje: kto go spożywa, nie umrze. Ja jestem chlebem żywym, który zstąpił z nieba. Jeśli kto spożywa ten chleb, będzie żył na wieki. Chlebem, który Ja dam, jest moje ciało za życie świata. Sprzeczali się więc między sobą Żydzi mówiąc: Jak On może nam dać [swoje] ciało do spożycia? Rzekł do nich Jezus: Zaprawdę, zaprawdę, powiadam wam: Jeżeli nie będziecie spożywali Ciała Syna Człowieczego i nie będziecie pili Krwi Jego, nie będziecie mieli życia w sobie. Kto spożywa moje Ciało i pije moją Krew, ma życie wieczne, a Ja go wskrzeszę w dniu ostatecznym. Ciało moje jest prawdziwym pokarmem, a Krew moja jest prawdziwym napojem. Kto spożywa moje Ciało i Krew moją pije, trwa we Mnie, a Ja w nim. Jak Mnie posłał żyjący Ojciec, a Ja żyję przez Ojca, tak i ten, kto Mnie spożywa, będzie żył przeze Mnie. To jest chleb, który z nieba zstąpił - nie jest on taki jak ten, który jedli wasi przodkowie, a poumierali. Kto spożywa ten chleb, będzie żył na wieki” (J 6,48-58).

„Przejdźmy teraz do wypowiedzianych nad chlebem słów. Według Marka i Mateusza brzmią one po prostu: „To jest moje Ciało”. Paweł i Łukasz dodają do nich: „które za was będzie wydane”. Słowa te objaśniają to, co w zasadzie zawarte jest w geście rozdzielania. Gdy Jezus mówi o swym ciele, należy, rzecz jasna, rozumieć przez to nie ciało w odróżnieniu od duszy lub ducha, lecz całą, obdarzoną ciałem osobę. W tym sensie Rudolf Pesch tak to słusznie komentuje: Jezus „przy wyjaśnianiu chleba zakłada szczególne znaczenie swej osoby. Uczniowie mogli zrozumieć: To jestem Ja, Mesjasz” (Markusevangelium, II, s. 357)”²⁴.

Mamy tu dwa uproszczenia. Po pierwsze, według oryginału greckiego Jezus mówi: „To jest moje ciało, za was dawane” (Łk 22,19). Jezus zdaje się mówić o teraźniejszości Wieczerzy, a nie o przyszłości, o teraźniejszości każdej mszy świętej, w czasie której daje On nam swoje Ciało. Drugie uproszczenie, to sprowadzanie Ciała do Osoby Chrystusa. Jezus daje Ciało i Krew. Nawet, jeśli pod każdą z postaci eucharystycznych mamy Osobę Jezusa, to obrazem antropologicznym było ciało i krew – tak na przykład Jezus mówi do Piotra: „Błogosławiony jesteś, Szymonie, synu Jony. Albowiem nie objawiły ci tego ciało i krew, lecz Ojciec mój, który jest w niebie” (Mt 16,17).

Odchodząc od słów konsekracji, Papież łączy Eucharystię z Krzyżem i Zmartwychwstaniem Jezusa: „Jak jednak może się to realizować? Jezus znajduje się przecież pośrodku swych uczniów – i co tutaj czyni? Dokonuje tego, co powiedział w mowie o pasterzu: „Nikt mi go [życia] nie odbiera, lecz Ja sam z siebie je oddaję” (J 10,18). Życie zostanie Mu odebrane na krzyżu, już teraz jednak On sam je oddaje. Swą gwałtem zadaną śmierć przemienia w akt samooddania za innych i dla innych.

On wie także: „Mam moc je oddać i mam moc je znów odzyskać” (tamże). Oddaje życie i wie, że właśnie w ten sposób na nowo je bierze. W akcie oddania swego życia zawarte jest zmartwychwstanie. Dlatego już teraz, przez antycypację, może rozdawać siebie samego, bo już teraz składa w ofierze swe życie – siebie samego – i przez to już teraz ponownie je otrzymuje. W ten sposób może teraz ustanowić Sakrament, w którym staje się obumierającym ziarnem pszenicznym i w którym przez wieki rozdaje siebie ludziom w rzeczywistym rozmnażaniu chleba”²⁵.

Ciekawe jest nawiązanie do starotestamentalnych tekstów: „Słowa wypowiedziane nad kielichem, którymi się teraz zajmiemy, są niesłychanie bogate w treści teologiczne. Jak zauważono już wcześniej, w tych niewielu słowach splatają się ze sobą trzy teksty starotestamentowe, tak że cała poprzednia historia zbawienia zostaje w nich podsumowana i na powrót staje się teraźniejszością.

Przede wszystkim jest tu Wj 24,8 – zawarcie Przymierza synajskiego; dalej, jest Jr 31,31 – obietnica Nowego Przymierza dana w samym centrum kryzysu dziejów Przymierza, kryzysu, którego najwyraźniejszymi przejawami było zburzenie świątyni i niewola babilońska; jest tu wreszcie Iz 53,12 – tajemnicza obietnica Sługi Jahwe, który niesie grzechy wielu i w ten sposób dokonuje dla nich zbawienia”²⁶.

„Zgodnie z opisem podanym w Księdze Wyjścia 24 Przymierze synajskie było oparte na dwóch elementach. Po pierwsze, na „krwi Przymierza” – na krwi złożonych w ofierze zwierząt, którą został skropiony ołtarz, jako symbol Boga, i lud. Drugim elementem było słowo Boga i przyrzeczenie posłuszeństwa przez Izrael. „Oto krew przymierza, które Pan zawarł z wami na podstawie wszystkich tych słów” – oświadczył uroczyście Mojżesz po obrzędzie pokropienia. Bezpośrednio przed tym, po przeczytaniu słów Przymierza, lud odpowiedział: „Wszystko, co powiedział Pan, uczynimy i będziemy posłuszni” (Wj 24,7n).

Bezpośrednio potem, kiedy Mojżesz był na górze, to przyrzeczenie posłuszeństwa, stanowiące konstytutywny element Przymierza, zostało złamane przez oddawanie pokłonów złotemu cielcowi. Jak poświadczają zarówno historyczne księgi Starego Testamentu, jak i księgi proroków, cała dalsza historia, to dzieje powtarzających się aktów łamania przyrzeczenia posłuszeństwa. Zerwanie wydaje się definitywne w momencie, kiedy Bóg skazuje swój lud na wygnanie, a świątynię na zburzenie”²⁷. Człowiek jest skłonny do nieposłuszeństwa, do buntu i Bóg to rozumie.

Pisze dalej Papież: „W tej godzinie budzi się nadzieja na „nowe przymierze”, które nie będzie już oparte na zawsze niepewnej wierności ludzkiej woli, lecz zostanie nieusuwalnie wypisane w samych sercach (zob. Jr 31,33). Innymi słowy, to Nowe Przymierze musi zostać oparte na posłuszeństwie, które jest nieodwołalne i nienaruszalne. Posłuszeństwo to, osadzone teraz na najgłębszych korzeniach człowieczeństwa, jest posłuszeństwem Syna, który uczynił siebie Sługą i całe ludzkie nieposłuszeństwo przyjął w swym posuniętym aż do śmierci posłuszeństwie, przecierpiał i pokonał.

Nieposłuszeństwa ludzi i całego zła historii Bóg nie może po prostu puścić w niepamięć, ani też traktować jako coś błahego, pozbawionego znaczenia. Taki rodzaj „miłosierdzia” i „bezwarunkowego przebaczenia” byłby ową „tanią łaską”, przeciwko której – w obliczu bezdennej otchłani zła – słusznie występował w swoim czasie Dietrich Bonhoeffer. Niesprawiedliwości, zła jako rzeczywistości, nie można po prostu ignorować i zwyczajnie tolerować. Musi zostać przeobrażone i pokonane. Tylko to jest autentycznym miłosierdziem. A ponieważ ludzie nie są do tego zdolni, czyni to teraz sam Bóg, i to właśnie jest owa „bezwarunkowa” dobroć Boga, dobroć, która nigdy nie może być sprzeczna z prawdą i z odpowiadającą jej sprawiedliwością. „Jeśli my odmawiamy wierności, On wiary dochowuje, bo nie może się zaprzeć samego siebie”, pisze Paweł do Tymoteusza (2 Tm 2,13).

Ta Jego wierność polega na tym, że teraz działa już nie tylko jako Bóg wobec człowieka, lecz także jako człowiek wobec Boga, i w ten sposób czyni przymierze mocnym i nieodwołalnym. Dlatego postać Sługi Bożego, który niesie grzechy wielu (Iz 53,12), idzie w parze z obietnicą Nowego Przymierza, ustanowionego jako nierozerwalne. To nierozerwalne odtąd wszczepienie przymierza w serce człowieka, samej ludzkości, dokonuje się w zastępczym cierpieniu Syna, który stał się Sługą. Od tego momentu całej brudnej fali zła przeciwstawia się posłuszeństwo Syna, w którym cierpiał sam Bóg i którego posłuszeństwo jest z tego tytułu nieskończenie większe niż narastająca ciągle masa zła (zob. Rz 5,16-20)”²⁸.

Szkoda, że Papież zdaje się nie dostrzegać roli Ducha Świętego w procesie usprawiedliwiania człowieka. To On, zstępując do ludzkich serc czyni je zdolnymi do miłości i posłuszeństwa Bogu.

„Krew zwierząt nie mogła ani „dokonać ekspiacji”, ani pojednać Boga i ludzi. Mogła być tylko znakiem nadziei i czekania na rzeczywiście zbawiające, większe posłuszeństwo. W słowach Jezusa wypowiedzianych nad kielichem wszystko to zostało zebrane razem i stało się rzeczywistością. On daje „Nowe Przymierze w swojej Krwi”. „Jego krew” – czyli całkowity dar ze siebie samego, w którym przemieni przez cierpienie całe zło ludzkości i przeobrazi wszelkie łamanie wierności, włączając je w swoją bezwarunkową wierność. To jest ów nowy kult, który ustanawia podczas Wieczerzy: włączenie ludzkości we własne zastępcze posłuszeństwo. Udział w Ciele i Krwi Chrystusa znaczy, że On odpowiada „za wielu”, za nas, i w Sakramencie przyjmuje nas do liczby tych „wielu”²⁹. Papież zdaje się zapominać o kluczowym momencie wolności ludzkiej woli, która może ofiarę Jezusa przyjąć, lub odrzucić. To właśnie Duch Święty umożliwia człowiekowi wiarę i posłuszeństwo Jezusowi.

„Co znaczy jednak „wylana za wielu”? W swym podstawowym dziele Die Abendmahlsworte Jesu (1935) Joachim Jeremias usiłował wykazać, że słowo „wielu” jest w opisach ustanowienia semityzmem i dlatego musi być odczytywane nie przez odniesienie do greckiego znaczenia tego słowa, lecz w świetle odpowiednich tekstów Starego Testamentu. Stara się on dowieść, że słowo „wielu” w Starym Testamencie oznacza „całość”, a więc w rzeczywistości należy je przekładać na „wszyscy”. Teza ta szybko spotkała się z powszechną aprobatą i stała się wspólnym dobrem teologicznym. Na tej podstawie w słowach konsekracji „wielu” przekładano w różnych językach na „wszyscy”. „Za was i za wszystkich przelana” – tak dzisiaj wierni w wielu krajach słyszą słowa Jezusa w celebracji eucharystycznej”³⁰.

Chcielibyśmy zbawienia wszystkich ludzi, a święty Paweł pisze: „Jest to bowiem rzecz dobra i miła w oczach Zbawiciela naszego, Boga, który pragnie, by wszyscy ludzie zostali zbawieni i doszli do poznania prawdy. Albowiem jeden jest Bóg, jeden też pośrednik między Bogiem a ludźmi, człowiek, Chrystus Jezus, który wydał siebie samego na okup za wszystkich jako świadectwo we właściwym czasie” (1 Tm 2,3-6). Wielu tej łaski zdaje się nie przyjmować.

„W 1921 r. protestancki teolog Ferdinand Kattenbusch próbował wykazać, że wypowiedziane podczas Ostatniej Wieczerzy słowa Jezusa stanowią właściwy akt założenia Kościoła. W tych słowach Jezus dał swym uczniom coś Nowego, co ich zjednoczyło i utworzyło z nich wspólnotę. Kattenbusch miał rację. Wraz z ustanowieniem Eucharystii został założony sam Kościół. Staje się on jednością, staje się sobą samym, przez Ciało Chrystusa; jednocześnie – przez Jego śmierć – zostaje otwarty na cały szeroki świat i całą historię.

Eucharystia stanowi widzialny proces gromadzenia się, proces, który – w tym miejscu i poprzez miejsca – jest procesem wchodzenia we wspólnotę z żywym Bogiem, który od wewnątrz zbliża ludzi wzajemnie do siebie. Kościół rodzi się z Eucharystii. Z niej czerpie jedność i posłannictwo. Kościół bierze początek z Ostatniej Wieczerzy, ale właśnie dlatego swój początek ma w śmierci i Zmartwychwstaniu Chrystusa, które antycypował On w darze Ciała i Krwi”³¹.

4. Od Wieczerzy do Eucharystii niedzielnego poranka

„Josef Andreas Jungmann, wybitny znawca historii celebracji eucharystycznej i jeden z architektów reformy liturgii, ujmuje wszystkie te treści w następujących słowach: „Element podstawowy stanowią słowa modlitwy dziękczynnej odmawianej nad chlebem i winem. Początków liturgii mszy należy szukać nie w samym posiłku, lecz w modlitwie dziękczynnej odmówionej po posiłku ostatniego wieczoru. Posiłek był uważany za tak mało istotny i łatwy do pominięcia, że znikł już w Kościele pierwotnym. Liturgia natomiast, wszystkie liturgie w ogóle, rozbudowywały modlitwę dziękczynną odmawianą nad chlebem i winem. (…) Tym, co Kościół celebruje we mszy jest nie Ostatnia Wieczerza, lecz to, co Pan ustanowił podczas Ostatniej Wieczerzy i co przekazał Kościołowi: pamiątka ofiary Jego śmierci” (Messe im Gottesvolk, s. 24). Potwierdza to świadectwo historii, zgodnie z którym „w całej tradycji chrześcijańskiej po odłączeniu Eucharystii od zwykłego posiłku (gdzie pojawiają się określenia «dzielenie chleba» i «Wieczerza Pańska») aż do szesnastowiecznej reformacji, na oznaczenie celebrowania Eucharystii nigdy nie jest używana nazwa oznaczająca «posiłek»”³². Autor zdaje się pomijać to, co tak mocno zostało zaakcentowane w Ewangelii Janowej (por. J 13-17) – to znaczy liturgię słowa, która również według świadectwa św. Justyna była w II wieku bardzo rozbudowana.

O ustaleniu dnia celebrowania eucharystii na niedzielę Papież pisze: „Pod koniec I wieku tradycja była ustalona, toteż Nauka Dwunastu Apostołów (Didache, ok. 100 r.) jako coś samo przez się zrozumiałego, mówi: „W dzień zaś Pański gromadźcie się, łamcie chleb i dzięki czyńcie, wyznawszy wpierw grzechy swoje” (14,1). Dla Ignacego z Antiochii († ok. 110) życie „zgodnie z dniem Pańskim” stanowi już znak odróżniający chrześcijan od tych, którzy świętują w sobotę (Ad Magn. 9,1)”³³.

Nieco dalej Papież pisze na temat liturgii słowa wiążąc ją jednak z liturgią synagogalną, a nie z J 13-17: „Logiczne było dołączenie do celebracji eucharystycznej – w początkach sprawowanej jeszcze w synagodze – liturgii słowa: czytania Pisma, wyjaśniania go i modlitwy. Gdy na początku II wieku stało się to aktem, kształtowanie się chrześcijańskiego kultu w jego istotnych elementach dobiegło końca. Ten proces rozwoju stanowi część samego ustanowienia. Jak powiedzieliśmy, ustanowienie zakłada Zmartwychwstanie, a wraz z nim żywą wspólnotę, która pod kierownictwem Ducha Pańskiego darowi Pana nadaje jego kształt w życiu wierzących”³⁴. Dziwnie brzmią słowa Papieża o celebrowaniu eucharystii w synagodze. Ewangelia mówi wręcz o akcie ekskomuniki, o wyrzucaniu z synagogi wierzących w Jezusa: „Niemniej jednak i spośród przywódców wielu w Niego uwierzyło, ale z obawy przed faryzeuszami nie przyznawali się, aby ich nie wyłączono z synagogi. Bardziej bowiem umiłowali chwałę ludzką aniżeli chwałę Bożą” (J 12,42-43). Podobnie J 9,22: „Żydzi bowiem już postanowili, że gdy ktoś uzna Jezusa za Mesjasza, zostanie wyłączony z synagogi”. Sam Jezus przepowiadał: „To wam powiedziałem, abyście się nie załamali w wierze. Wyłączą was z synagogi. Owszem, nadchodzi godzina, w której każdy, kto was zabije, będzie sądził, że oddaje cześć Bogu” (J 16,1-2). Trudno więc sobie wyobrażać, żeby eucharystia mogła być celebrowana w jakiejkolwiek synagodze.

Janusz Maria Andrzejewski OP

1 J. RATZINGER, BENEDYKT XVI, Jezus z Nazaretu. Część 2. Od wjazdu do Jerozolimy do Zmartwychwstania (Jedność, Kielce 2011) 174,0-175,3

2 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 178.0.

3 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 179,3-180,7.

4 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 182,0.

5 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 182,0-183,3.

6 TOMASZ Z AKWINU, Sprostowanie błędów greckich, część 2, artykuł 39 (W Drodze, Poznań 1984).

7 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 183,3-186,0.

8 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 188,7.

9 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 191,3.

10 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 192,7-194,0.

11 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 195,3.

12 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 196,7.

13 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 198,0-199,3.

14 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 200,7.

15 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 202,0-203,3.

16 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 204,7.

17 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 206,0-207,3.

18 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 207,3-208,7

19 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 208,7-210,0.

20 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 211,3.

21 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 211,3-212,7.

22 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 214,0-215,3.

23 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 216,7.

24 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 218,0.

25 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 219,3.

26 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 219,3-220,7.

27 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 220,7-222,0.

28 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 222,0-223,3.

29 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 223,3-224,7.

30 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 226,0.

31 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 231,3.

32 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 236,7-238,0.

33 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 239,3-240,7.

34 RAZINGER, BENEDYKT, Jezus, 240,7.